سوء نیت (حقوق جزا)سوء نیت یا قصد مجرمانه از مباحث مطرح در حقوق جزا بوده و به معنای خواستن فعل یا ترک فعل است که مخالف اوامر و نواهی قانون‌گذار باشد. این مقاله به بررسی تصور سوءنیت در جرایم عمدی و اقسام سوء نیت می‌پردازد. ۱ - توضیح اجمالیبرای صدق عنوان مجرمانه بر فعل یا ترک فعل علاوه بر عنصر قانونی و مادی نیازمند به عنصر معنوی نیز می‌باشد. چرا که هر عملی بدون اراده و قصد مجرمانه؛ بودنش منتفی خواهد شد. به علت فقدان عنصر معنوی عمل ارتکابی حتی در جرائم مادی صرف نیز قانون‌گذار عنصر معنوی را لحاظ کرده است. البته در یک مورد استثناء اراده ارتکاب فعل به تنهایی و بدون قصد مجرمانه و خطای جزائی موثر و جرم است و موجب ثبوت دیه می‌باشد و آن جنایات واقع شده به صورت خطای محض موضوع بند الف ماده‌ی ۲۹۵ قانون مجازات اسلامی است. [۱]
گلدوریان، ایرج، بایسته‌های حقوق جزا عمومی/ تهران، نشر میزان، ۱۳۷۹، چاپ پنجم، ص۱۷۸.
[۲]
ق. م. ا، ماده۲۹۵.
هر جرم علی‌الاصول تا اراده نباشد واقع نمی‌شود لذا اراده در تمام جرائم اعم از عمدی و غیرعمدی حتی در جرائم اخلاقی نیز وجود دارد. اما آنچه مهم است این می‌باشد که میزان و سیطره مجرم بر عنصر مادی در عنصر روانی چقدر بوده است اگر اراده و قصد مرتکب به فعل و نتیجه تعلق بگیرد قصد مجرمانه و سوءنیت خواهد شد و اما اگر اراده مرتکب تنها به فعل تعلق بگیرد و نتیجه مقصودش نباشد؛ خطای کیفری خواهد شد. [۳]
زراعت، عباس، حقوق جزای عمومی/ تهران، نشر ققنوس، ۱۳۸۵، چاپ دوم، ج۱ ص۱۸۲.
در بخش عنصر معنوی جرائم و سوءنیت و قصد مجرمانه، هدف از ارتکاب جرم و غایت و اراده و انگیزه و غیره مباحثی هستند که مطرح می‌شوند. اما آیا اراده همان سوءنیت است و آیا تفاوتی بین اراده و سوءنیت و انگیزه وجود دارد یا نه؟ و اینکه آیا رابطه بین سوءنیت و عمد تساوی است یا تفاوت‌هایی است که باید روشن شود. سوءنیت و سوء‌قصد و عمد و اراده و در مواد مختلف قانون جزا به یک معنی که شامل قصد مجرمانه بوده بکار رفته است. قانون‌گذار در مواد قانونی تعریفی از سوءنیت بیان نکرده است هر چند در مواد متعددی با تعابیری گوناگونی همچون عمد، قصد، سوءنیت عام، خاص و اراده و خواستن، از آن یاد کرده است. اما می‌توان اراده و عمد و سوءنیت را این‌گونه تعریف نمود: خواستن فعل یا ترک فعل است که مخالف اوامر و نواهی قانون‌گذار باشد. لذا اگر فاعل بداند مثلا مالی را که تحصیل کرده یا به او داده شده از راه سرقت تحصیل شده و با وجود علم قبول کند، یعنی میل و خواست او دقیقا بر فعل قرار گرفته که قانونا جایز نیست؛ [۴]
اردبیلی، محمدعلی، حقوق جزای عمومی/ تهران، میزان، ۱۳۷۸، چاپ بیستم، ج۱، ص۲۳۳.
عامد محسوب می‌شود. ماده ۶۶۲ قانون مجازات پس اراده و سوءنیت غیر از علم و آگاهی در عنصر روانی جرم است. [۵]
ق. م. ا، ماده۶۶۲.
۲ - سوءنیت در جرایم عمدیتصور سوءنیت در جرایم عمدی در حقوق جزا "قصدمجرمانه" را به میل و خواستن قطعی به انجام یا ترک عملی می‌دانند که قانون آن را نهی کرده است و در موارد مختلفی از قانون مجازات قصد مجرمانه شمول پیدا می‌کند به عمد، اراده سوءنیت، سوء قصد، لذا سوءنیت در جرائم غیرعمدی قابل تصور نمی‌باشد. ۳ - اقسامسوءنیت یا قصد مجرمانه که در معنی عام آن عمد در ارتکاب جرم می‌باشد دارای درجاتی است. ۳.۱ - سوءنیت عام و خاصقصد یا سوءنیت عام: به عبارت است از اراده آگاه عامل در ارتکاب جرم است. قصد یا سوءنیت خاص: از اراده آگاه نسبت به مال موضوع جرم یا شخص متضرر از جرم است. مثلا در ایراد ضرب: عمد در زدن سوءنیت خاص است ولی در قتل قاتل علاوه بر قصد ورود ضر به مجنی‌علیه باید قصدش سلب حیات از مقتول هم باشد یا در سرقت و کلاهبرداری و غیره جرائم متعدد دیگری که هم سوءنیت عام و خاص می‌توان در آنها تصور کرد. البته ذکر این نکته ضروری است که برخی جرائم نیازی به سوءنیت خاص ندارند و سوءنیت عام مرتکب برای تحقق جرم مرتکب کافی است. به عنوان مثال هرگونه اقدام به خارج نمودن اشیاء خارجی ماده ۵۶۱ قانون مجازات اسلامی به هر نیتی که باشد جرم است. و نکته دیگر اینکه قلمرو انگیزه گسترده‌تر از سوءنیت خاص می‌باشد، گرچه برخی بین این دو خلط کرده‌اند. [۶]
نوبهاری، رضا، حقوق جزای عمومی/ تهران، دادآفرین، ۱۳۸۵، چاپ۹، .
۳.۲ - سوءنیت جازم و احتمالیسوءنیت جازم: هرگاه احراز شود جرم مطلوب عامل بوده بطور یقینی مثل ارتکاب قتل عمد، کلاهبرداری. سوءنیت احتمالی: اگر مجرم نتیجه عمل ارتکابی را پیش‌بینی می‌کرده ولی نمی‌خواسته است مثل ارتکاب قتل غیرعمد ناشی از تخلفات رانندگی. ۳.۳ - سوءنیت معین و نامعینهرگاه ارتکاب جرم نسبت به شخص یا شی معین واقع گردد سوءنیت معین و الا سوءنیت نامعین است. یعنی اگر جرم نسبت به شخص یا شی دیگری غیر آنچه مطلوب عامل بوده واقع گردد سوءنیت نامعین است. مثال: به موجب بند الف ماده ۲۰۶ قانون مجازات اسلامی قتل وقتی عمدی است که قاتل قصد کشتن شخص معین یا فرد یا افراد نامعینی از یک جمع معین را داشته باشد، در چنین موردی سوءنیت معین است. حال هرگاه کسی مبادرت به بمب‌گذاری در اماکن بکند سوءنیت نامعین است. ۳.۴ - سوءنیت ساده و مشددههرگاه ارتکاب جرم مسبوق به طرح و نقشه و یا فکر قبلی باشد سوءنیت را سوءنیت مشدده یا باسق تصمیم گویند والا سوءنیت ساده است. به عنوان مثال هرگاه سرقت مقرون به آزار و مسلحانه و بطور جمعی واقع شود حاکی از ازسوء‌نیت قبلی و با سبق تصمیم مرتکبان است که در این صورت سوءنیت مشدده است. و در مواردی که چنین نباشد سوءنیت سارق ساده است مثل سرقت تعریزی موضوع ماده ۶۶۱ قانون مجازات اسلامی. [۷]
گلدوریان، ایرج، بایسته‌های حقوق جزا عمومی/ تهران، نشر میزان، ۱۳۷۹، چاپ پنجم، ص۱۸۱.
۴ - پانویس
۵ - منبع• سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «سوء نیت»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۹/۰۶/۲۹. |